Εκτιμάται ότι σχεδόν το 90% των ανθρώπων παγκοσμίως ανήκει σε μια θρησκεία. Ακόμα κι αν αποκλείσουμε τα παιδιά των θρησκευόμενων ανθρώπων (σε πολλές χώρες τα παιδιά νομικά ανήκουν στην ίδια θρησκεία με τους γονείς μέχρι να ενηλικιωθούν), είναι ξεκάθαρο ότι ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων έχει θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η ερώτηση είναι γιατί;
Υπάρχει κάποια διαμορφωμένη προς τον θεό τρύπα στον εγκέφαλό μας;
Γιατί οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να πιστεύουν ένθερμα στο πολύ απίθανο;
Η σύντομη απάντηση είναι ότι κανείς δεν γνωρίζει με σιγουριά, ωστόσο υπάρχουν μερικές πλευρές της συμπεριφοράς μας που παρέχουν μερικά στοιχεία. Ακολουθούν 8 λόγοι σχετικοί με την θρησκευτική συμπεριφορά.
8. Οι άνθρωποι είναι προληπτικοί
Υπάρχει ένα παράλογο φαινόμενο που συμβαίνει λίγο ως πολύ σε πολλούς λάτρεις δημοφιλών ομαδικών σπορ. Εάν, κατά την παρακολούθηση ενός αγώνα, για κάποιον λόγο σταματήσουν για λίγο να τον βλέπουν και τη στιγμή εκείνη συμβεί μια νίκη, θεωρούν πως η επανάληψη της συμπεριφοράς τους αυτής μπορεί να οδηγήσει και πάλι σε νίκη. Οι λάτρεις του ποδοσφαίρου για παράδειγμα, εάν σταματήσουν για λίγο την παρακολούθηση ενός αγώνα και εκείνη τη στιγμή μπει γκολ, νιώθουν ότι πρέπει να σταματήσουν ξανά την παρακολούθησή του με την πεποίθηση ότι θα μπει κι άλλο γκολ.
Παρότι γνωρίζουμε σύμφωνα με τη λογική μας ότι το να πεταχτούμε στην τουαλέτα δεν επηρεάζει ένα ποδοσφαιρικό παιχνίδι που παίζεται εκατοντάδες ή χιλιάδες μίλια μακριά, το αίσθημα βρίσκεται εκεί και είναι διαδεδομένο. Έχουμε ακούσει πολλές εκφράσεις του τύπου «δεν είμαι προληπτικός αλλά...»
Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι ότι οι προλήψεις δεν περιορίζονται στους ανθρώπους. Ο ψυχολόγος B.F. Skinner έδειξε ότι τα περιστέρια διακατέχονται επίσης από προλήψεις. Συγκεκριμένα τοποθέτησε πεινασμένα περιστέρια μέσα σ' ένα κουτί και τους έδινε φαγητό σε τυχαίες στιγμές. Τα περιστέρια θα επαναλάμβαναν οποιαδήποτε τελευταία τους συμπεριφορά για να «κάνουν» το φαγητό να ξαναρθεί.
Όπως έχει επισημανθεί είναι πολύ δύσκολο να γίνει διάκριση ανάμεσα στην προληπτική συμπεριφορά (π.χ. να πιούμε ένα φλιτζάνι καφέ ώστε να «κάνουμε» μια ποδοσφαιρική ομάδα να σκοράρει) και στην θρησκευτική συμπεριφορά (π.χ. μιλώντας με σιγανή φωνή για να «προκαλέσουμε» βροχή).
7. Oι άνθρωποι δεν μπορούν να ελέγξουν τον ανθρωπομορφισμό
Αλήθεια, ποιοι από εμάς μιλούν στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές τους; Και όχι επειδή διαθέτουν αναγνώριση ομιλίας. Απ' ότι φαίνεται πολλοί το κάνουμε αυτό. Μιλάμε (ή φωνάζουμε) στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, στα αυτοκίνητα, στα κατσαβίδια, σε σχεδόν οτιδήποτε με το οποίο αλληλεπιδρούμε. Πρόκειται για μια διαδεδομένη πρακτική και αφορά ειδικότερα τα παιδιά τα οποία επιβάλλουν προσωπικότητες σε άψυχα αντικείμενα. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις για τη χρησιμότητα αυτής της συμπεριφοράς, για παράδειγμα αν αναζητάμε κάτι που χάσαμε και φωνάξουμε το όνομα του εν λόγω αντικειμένου, τότε μπορούμε να το βρούμε πιο εύκολα- δηλαδή το να μιλάμε σε κάτι βοηθάει τους ανθρώπους να συγκεντρωθούν στο χαμένο αντικείμενο. Και πάλι, αν οι άνθρωποι πιεστούν θα παραδεχτούν ότι ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, το αυτοκίνητο ή το κατσαβίδι δεν μπορεί να τους ακούσει στην πραγματικότητα, ακόμα κι αν φωνάξουν, όμως οι άνθρωποι δεν μπορούν να σταματήσουν να το κάνουν. Αυτή η συμπεριφορά έχει οικοδομηθεί μέσα στον εγκέφαλό μας. Πώς συνδέεται αυτό με την θρησκευτική πίστη; Η θρησκεία έχει περιγραφεί ως «προσπάθεια να μιλήσουμε στον καιρό». Άραγε πόσο διαφορετικό είναι το να μιλάμε με τα αυτοκίνητά μας;
6. Ανάγκη για σκοπό
Φαίνεται πως έχουμε μια φυσική ικανότητα να αποδίδουμε σκοπό στα πράγματα. Για παράδειγμα τα κουνέλια μπορούν να έχουν πολλούς σκοπούς. Τρώνε γρασίδι, φτιάχνουν τρύπες, κάνουν περισσότερα κουνέλια (προφανώς!), ταΐζουν αλεπούδες και ούτω καθεξής. Φαίνεται ότι είναι φυσικό να πιστεύουμε ότι όλα πρέπει να έχουν έναν σκοπό. Αλλά ποια η χρησιμότητα των σφηγκών; Αυτή είναι μια ερώτηση που ακούγεται συχνά λες και οι σφήγκες είναι κάτι που υπάρχει χωρίς καθαρό σκοπό. Μας φαίνεται λάθος να πιστεύουμε ότι μερικά πράγματα δεν έχουν σκοπό και απλά «είναι». Η τάση να νομίζουμε ότι «όλα έχουν έναν σκοπό» οδηγεί στα ερωτήματα «ποιος ο σκοπός της ζωής;», «ποιος ο σκοπός του θανάτου;», «ποιος ο σκοπός του κακού;». Πολλοί φιλόσοφοι θα υποστήριζαν ότι αυτές δεν είναι λογικές ερωτήσεις, εν μέρει επειδή βασίζονται στην υπόθεση ότι αυτά τα πράγματα έχουν έναν σκοπό. Αλλά αν επιμένουμε ότι τα πράγματα έχουν σκοπό, τότε μια υπερφυσική εξήγηση, που μπορεί να εξηγήσει τα πάντα, μπορεί προφανώς να τα εξηγήσει.
5. Πίστη στη δικαιοσύνη
Φαίνεται ότι οι άνθρωποι έχουν μια έμφυτη πίστη στη δικαιοσύνη. Η φράση «δεν είναι δίκαιο!» μας ακούγεται οικεία, ειδικά όταν βρισκόμαστε σε νεαρή ηλικία. Παρότι η συνηθισμένη απάντηση των γονιών είναι «η ζωή απλά δεν είναι δίκαιη», η αίσθηση ότι η ζωή «πρέπει» να είναι δίκαιη είναι βαθιά ριζωμένη, όπως και για την δεισιδαιμονία, υπάρχουν ενδείξεις ότι δεν περιορίζεται στους ανθρώπους. Ο εξελικτικός βιολόγος και καθηγητής Marc Bekoff πιστεύει ότι ένα αίσθημα ηθικής έχει οικοδομηθεί στους εγκεφάλους όλων των θηλαστικών, αλλά οι άνθρωποι απλά απεχθάνονται να βλέπουν παραπτώματα να μένουν ατιμώρητα και είναι κοινός παράγοντας στις θρησκείες ότι υπάρχει «πολύ» τιμωρία εν δράσει. Είναι κάπως δυσάρεστο να πιστέψουμε ότι ένας από τους σπουδαιότερους «πόλους έλξης» της θρησκείας είναι η ελπίδα ότι οι «κακοί» άνθρωποι θα τιμωρηθούν πραγματικά.
4. Ελπίδα για ζωή μετά θάνατον
Η άλλη πλευρά της πίστης στη δικαιοσύνη. Όταν κάποιος πεθαίνει, ένα από τα στάδια της θλίψης είναι ο θυμός. Μας φαίνεται απλά τόσο λάθος, τόσο άδικο το ότι κάποιος που αγαπάμε έφυγε από κοντά μας. Ποιος δεν θα ήθελε να είναι αλήθεια η συνάντησή μαζί του ξανά; Όπως με πολλά απ' αυτά τα πράγματα, το λογικό μας μπορεί να δεχτεί ότι το να ζούμε απλώς και το να έχουμε συνείδηση της ζωής μας είναι αρκετό, όμως η λογική μας δεν είναι το μόνο πράγμα που καθοδηγεί τις πεποιθήσεις μας.
3. Μας λείπουν οι γορίλες μας
Ο κοντινότερος ζωντανός συγγενής του σύγχρονου ανθρώπου είναι οι γορίλες. Ανάλογα με το πώς μετράμε το DNA, είμαστε κατά 99% γορίλες ή οι γορίλες είναι κατά 99% άνθρωποι. Όπως ο φυσιοδίφης και παρουσιαστής David Attenborough έχει επισημάνει, η όραση, η ακοή και η αίσθηση της όσφρησης των γοριλών είναι τόσο όμοιες με τις δικές μας σε σημείο που να βιώνουν τον κόσμο με τον ίδιο τρόπο που τον βιώνουμε κι εμείς
Η συμπεριφορά των γοριλών, ωστόσο, είναι διαφορετική από των ανθρώπων. Κοινωνίες γοριλών ζουν σε μικρές ομάδες με ένα κυρίαρχο αρσενικό (λέγονται ασημοτρίχηδες επειδή το τρίχωμα του αρσενικού γίνεται γκρι όσο μεγαλώνει ηλικιακά). Ο ασημοτρίχης υπερασπίζεται την ομάδα από επιθέσεις και όπως είναι ευνόητο, ένας ώριμος, αρσενικός γορίλας είναι πολύ δυνατός, γι' αυτό και είναι πιθανότερο να κερδίζει. Ο ασημοτρίχης επίσης «διευθύνει» την ομάδα παίρνοντας όλες τις αποφάσεις, σχεδιάζοντας τις μάχες, αποφασίζοντας πού θα μετακινηθεί η ομάδα και ούτω καθεξής.
Οι άνθρωποι δεν ζουν μ' αυτό τον τρόπο. Ζουν σε σχετικά μεγάλες ομάδες, συγκριτικά με τους πιθήκους ειδικότερα, και δεν έχουν έναν εξαιρετικά ισχυρό αρσενικό αρχηγό. Ωστόσο υπάρχει η θεωρία ότι μέχρι πρόσφατα (με όρους εξελικτικής βιολογίας) ζούσαμε κι εμείς όπως οι γορίλες και ένα μέρος του εγκεφάλου μας συνεχίζει να επιζητά αυτό τον τρόπο ζωής. Ένα σημαντικό μέρος της θρησκευτικής συμπεριφοράς είναι πανομοιότυπη με την υποτακτική συμπεριφορά σ' ένα κυρίαρχο αρσενικό (τα μάτια είναι χαμηλωμένα, υπάρχει ησυχία και σεβασμός κατά την παρουσία τους). Η διαφορά είναι ότι το κυρίαρχο αρσενικό μας δεν είναι τόσο χειροπιαστό σήμερα.
2. Καταναλώνοντας «ειδικά» φυτά
Ιθαγενείς της Νότιας Αμερικής κατανάλωναν για αιώνες το παραισθησιογόνο φυτό Αγιαχουάσκα (οι Ευρωπαίοι ιεραπόστολοι το περιέγραψαν τον 16ο αιώνα, αλλά ήταν ήδη για πολύ καιρό καθιερωμένο τότε). Η Αγιαχουάσκα είναι εύκολη στην παρασκευή της αρκεί να έχεις πρόσβαση σε τροπικό δάσος και δυνατότητα να βράσεις νερό. Τα ποικίλα φύλα της συνθλίβονται, βράζονται και καταναλώνονται. Απ' ό, τι φαίνεται είναι δύσκολο να ελέγξουμε την αποτελεσματικότητα του μείγματος, αλλά οι χρήστες του λέγεται ότι βιώνουν πνευματικές εμπειρίες που αλλάζουν τη ζωή τους κάτω από την επίδραση των χημικών των φύλων του φυτού. Άλλες επιδράσεις του φυτού που έχουν περιγραφεί είναι η αίσθηση ζώου-θηράματος σ' έναν πνευματικό κόσμο. Οι άνθρωποι δεν είναι ξένοι προς τα παραισθησιογόνα ναρκωτικά. Στοιχεία για χρήση μαγικών μανιταριών χρονολογούνται από την προϊστορική εποχή και πιστεύεται ότι οι πρώιμες θρησκείες ήταν μια προσπάθεια να εξηγηθούν οι παραισθησιογόνες εμπειρίες των ναρκωτικών.
1. Μας φέρνει κοντά.
Παρότι είναι δύσκολο να γνωρίζουμε με βεβαιότητα πώς εξελίσσεται η συμπεριφορά, υπάρχουν συνήθως ένας ή δύο λόγοι για την επιβίωσή της. Είτε προσφέρει κάποιο πλεονέκτημα είτε αποτελεί παρενέργεια από κάτι άλλο που προσφέρει ένα πλεονέκτημα. Σε πρώτη ματιά, η θρησκεία είναι εξελικτικά ακριβή. Η θυσία ζώων και ανθρώπων είναι ιστορικά κοινός τόπος, οι θρησκευτικοί πόλεμοι μέχρι σήμερα κοστίζουν χιλιάδες ζωές, επομένως πώς θα μπορούσε η θρησκευτική πίστη να επιβιώσει στην εξελικτική διαδικασία;
Μία θεωρία υποστηρίζει ότι η θρησκεία φέρνει τους ανθρώπους κοντά ή ακριβέστερα επιτρέπει σε πολλούς ανθρώπους να συμβιώνουν χωρίς να σκοτώνουν ο ένας τον άλλο. Οι κοντινότεροι εξελικτικοί μας συγγενείς οι γορίλες και οι χιμπατζήδες- ζουν σε μικρές ομάδες (150 άτομα είναι πιθανότατα η μεγαλύτερη ομάδα χιμπατζήδων). Οι χιμπατζήδες και οι άνθρωποι μοιράζονται έναν
κοινό πρόγονο πριν από περίπου 8 εκατομμύρια χρόνια, συνεπώς φαίνεται πιθανό ότι οι πρώιμοι άνθρωπου διαβιούσαν σε μικρές ομάδες, αλλά άρχισαν να ζουν σε όλο και μεγαλύτερες ομάδες με την ανακάλυψη της γεωργίας που τους ανάγκασε να ζουν μαζί. Κάτι θα έπρεπε να αλλάξει στον εγκέφαλο του πρώιμου ανθρώπου ώστε να μας επιτρέψει να ζούμε σε μεγάλες ομάδες χωρίς συνεχόμενες προστριβές. Μια κοινή θρησκευτική πίστη θα μπορούσε να είναι αυτή η αλλαγή. Ένα ενδιαφέρον σημείο της θεωρίας αυτής είναι ότι δεν ενδιαφέρεται για το ποιες είναι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, αλλά είναι σημαντικό κάθε μέλος της κοινότητας να πιστεύει το ίδιο πράγμα. Αυτό πιθανώς εξηγεί ορισμένες αλλόκοτες πεποιθήσεις στις θρησκείες.
